ابطح (دائرةالمعارف‌بزرگ‌اسلامی)اَبطَح (مُحَصَّب) نام محلی بین مکه و منی است که از آن در باب حج سخن گفته شده است. ۱ - موقعیت جغرافیاییبر سر راه مدینه ، در یک فرسخی شهر مکه که از یک سوی به کوه حُجون و بطن وادی و از جانب دیگر به مسجد سلسبیل محدود است. [۱]
ازرقی، محمد، اخبار مکة، ج۲، ص۱۲۹، به کوشش رشدی صالح ملحس، مکه، ۱۳۵۷ق.
به گفته بکری ابطح منطقه‌ای است در شمال مکه که هر وقت سیل جاری می‌شود همه آن را فرا می‌گیرد و منزلگاه (خَیف) بنی کنانه بوده است. [۲]
ازرقی، محمد، اخبار مکة، ج۲، ص۱۳۰، به کوشش رشدی صالح ملحس، مکه، ۱۳۵۷ق.
۲ - موقعیت مکانیاین مکان امروزه جزء شهر مکه است. میدان فعلی معابده و خیابان آن به سمت منی، ابطح قدیم است. ۳ - وجه تسمیهاین ناحیه را بدان سبب ابطح خوانده‌اند که هموار یا بستر سیل بوده است. در مآخذ تاریخی و جغرافیایی آن را اَباطِح وبَطحاء نیز نامیده‌اند و همچنین محصّب، از آن رو که پر از سنگ ریزه و شن است. [۴]
ابن کثیر، تقویم البلدان، ج۱، ص۸۰ -۸۱، به کوشش رنو و دسلان، پاریس، ۱۸۴۰م.
طبق روایات منابع اسلامی در این مکان بود که حضرت آدم علیه‌السلام به امر جبرئیل ، شیطان را با سنگ ریزه زد. [۵]
یعقوبی، احمد، تاریخ، ج۱، ص۶، بیروت، ۱۳۷۹ق، ۱۳۹۰۰.
گاهی نیز از محصّب به عنوان کوه نام برده شده است [۶]
یعقوبی، احمد، البلدان، ج۱، ص۷۸، به کوشش محمد صادق بحر العلوم، نجف، ۱۳۳۷ق، ۱۳۹۰۱.
و بعضی ناحیه ابطح را ذی طوی نامیده‌اند که یاقوت آن را رد کرده است. ۴ - سابقه تاریخیدر دوره جاهلیّت ، قُصَی‌ّ بن کلاب بن مرّة بن لؤی از نیاکان پیامبر اسلام خاندان قریش را که در حجاز پراکنده بودند، گرد آورد و بر سر ریاست بر کعبه و مکه با قبایل خُزاعه و بنی بکر در ابطح جنگید. عدّه بسیاری از دو طرف کشته شدند و سرانجام کار به مصالحه انجامید و یَعمر بن کعب بن لیث از بزرگان عرب بین آنان داوری کرد که در نتیجه سیادت و امارت مکّه به قصّی داده شد و قبایل خُزاعه و بنی بکر از مکّه کوچ کردند. قصّی خاندان قریش را به دو دسته تقسیم کرد: دسته‌ای را در ابطح فرود آورد که به قریش بِطاح شهرت یافتند. دسته دوم در ظَهرِ (بیرون) مکه سکنی گزیدند که به قریش ظواهر مشهور شدند. عبدالمطّلب جدّ پیامبر اسلام را که ابوالبطحاء و سیّد البطحاء گفته‌اند، نیز به علّت انتساب به قصّی و بطاح است [۹]
نویری، شهاب الدین احمد، نهایة الارب، ج۱۶، ص۴۰-۴۲، قاهره، ۱۳۷۴ق.
و پیامبر اسلام را که ابطحی نامیده‌اند به دلیل انتسابش به عبدالمطلب و سکونت در بطحاء بوده است. [۱۰]
حمیری، محمد، الرّوض المعطار، ج۱، ص۷، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۰م.
نخستین باری که پیامبر به دستور پروردگار دعوت خود را آشکار ساخت، در ابطح بود. [۱۱]
یعقوبی، احمد، تاریخ، ج۲، ص۲۴، بیروت، ۱۳۷۹ق، ۱۳۹۰۰.
در ۷ق/۶۲۸م پیامبر اسلام پس از پیمان صلح حدیبیّه برای گزاردن حج‌ّ عمره به مکّه رفت. نقل شده است که وی در هیچ منزلی فرود نیامد مگر در ابطح. در فتح مکه نیز در ابطح منزل کرد و مردم مکه در آن‌جا با وی بیعت کردند. [۱۲]
ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، ج۱، ص۱۲۲، به کوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر.
۵ - ابطح و حجحاجی پس از محرم شدن از مکه برای اعمال حج و اِشراف بر ابطح، مستحب است با صدای بلند تلبیه بگوید. حاجی در کوچ آخر از منی به مکه، مستحب است در ابطح توقفی کوتاه داشته باشد. ۶ - فهرست منابع(۱) ابن سعد، محمد، طبقات الکبری، به کوشش احسان عباس، بیروت، دارصادر. (۲) ابن کثیر، تقویم البلدان، به کوشش رنو و دسلان، پاریس، ۱۸۴۰م. (۳) ازرقی، محمد، اخبار مکة، به کوشش رشدی صالح ملحس، مکه، ۱۳۵۷ق. (۴) حمیری، محمد، الرّوض المعطار، به کوشش احسان عباس، بیروت، ۱۹۸۰م. (۵) نویری، شهاب الدین احمد، نهایة الارب، قاهره، ۱۳۷۴ق. (۶) یاقوت، بلدان، بیروت، ۱۳۷۴ق/۱۹۵۵م. (۷) یعقوبی، احمد، البلدان، به کوشش محمد صادق بحر العلوم، نجف، ۱۳۳۷ق، ۱۳۹۰۱. (۸) یعقوبی، احمد، تاریخ، بیروت، ۱۳۷۹ق، ۱۳۹۰۰. ۷ - پانویس
۸ - منبعدائرة المعارف بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابطح»، ج۲، ص۷۵۴. فرهنگ فقه فارسی مطابق با مذهب اهل بیت علیهم السلام ج۱، ص۲۳۷. |